Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışmanın Farkı, Ücretlendirilmesi ve Belgelenmesi

I- GİRİŞ

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ile bunların ücretlendirilmesine ilişkin hususlar 4857 sayılı İş Kanunu(1) ile düzenlenmektedir. Ayrıca konu ile ilgili olarak İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği(2) çıkarılmıştır.

Bu düzenlemelere göre genel olarak haftalık çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmiştir. Genel kural böyle olmakla beraber, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle, haftalık 45 saati veya iş sözleşmesi ile belirlenmiş olan haftalık çalışma süresini aşan çalışmalar da yapılabilir.

Yazımızda yukarıda açıklanan düzenlemeler çerçevesinde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın ne olduğu ve farkları, bunların ücretlendirilmesi ve belgelenmesi ile ilgili bilgiler verilecektir.

II- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA

4857 sayılı Kanun’un 63. maddesine göre, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 (kırk beş)saattir. Ancak iş sözleşmesi ile bu süreden daha kısa haftalık çalışma süresi belirlenebilir. Aksi kararlaştırılmamışsa haftalık çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. İşçi ve işveren anlaşırsa haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde de dağıtılabilir.

Fazla çalışma, İş Kanunu’nda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır.

Fazla sürelerle çalışma ise, haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalardır.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmayı örneklerle açıklayalım:

Örnek-1: Haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işyerinde, bir haftada 50 saat çalışmış olan (A)’nın 45 saati aşan 5 saatlik çalışması fazla çalışmadır.

Örnek-2: Bir dershanede öğretmen olarak çalışan (B) ile işveren arasında yapılan iş sözleşmesinde, haftalık çalışma süresi 35 saat olarak belirlenmiş ve bir haftada (B) toplam 38 saat çalışmış ise, 30 saati aşan 8 saatlik çalışma fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilecektir.

Örnek-3: (C), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 35 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 50 saat çalışmıştır. (C)’nin 35 saati aşan ve 45 saate kadar olan 10 saatlik çalışmasıfazla sürelerle çalışma ve 45 saati aşan 5 saatlik çalışması fazla çalışmadır.

Örnek-4: İş sözleşmesinde haftada 42 saat çalışacağına dair hüküm bulunan (D), bir haftada 49 saat çalışmıştır. (D)’nin 42 saati aşan ve 45 saate kadar olan 3 saatlik çalışması fazla sürelerle çalışma ve 45 saati aşan 4 saatlik çalışması fazla çalışmadır.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.

Örnek-5: Haftalık çalışma süresi 45 saat olan (A); bir hafta içerisinde 48 saat 40 dakika çalıştığında, fazla çalışılan 3 saat 40 dakikalık süre 4 saat olarak kabul edilecektir.

Örnek-6: Haftalık çalışma süresi 38 saat olmak üzere işe başlayan (B); bir hafta içerisinde 40 saat 15 dakika çalıştığında, fazla sürelerle çalışma olan 2 saat 15 dakikalık süre 2,5 saat olarak kabul edilecektir.

III- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA ÜCRETİ

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaya ilişkin en önemli farklardan birisi ücretlerinin hesaplanması konusundadır.

Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının % 50 yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Fazla sürelerle çalışmalarda ise her bir saat için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25 yükseltilmesi şeklinde ödenir.

Görüldüğü üzere fazla çalışma ücreti, fazla sürelerle çalışma ücretinden yüksektir. Hesaplamayı örneklerle açıklayalım:

Örnek-7: Haftalık çalışma süresi 45 saat ve saat ücreti 15 TL olan (A), bir haftada 48 saat çalışmıştır. (A)’nın fazla çalışma süresi 3 saattir. (A)’nın;

Fazla çalışma ücreti: 15 + (15 x % 50) = 22,50 TL

Toplam fazla çalışma ücreti: 3 x 22,50 = 67,50 TL’dir.

Örnek-8: Bir hastanede saat ücreti 40 TL olmak üzere haftada 35 saat çalışacağına dair sözleşme imzalayan (B), bir haftada 44 saat çalışmıştır. Bu durumda (B)’nin 9 saat fazla sürelerle çalışması vardır. (B)’nin;

Fazla sürelerle çalışma ücreti: 40 + (40 x % 25) = 50 TL

Toplam fazla çalışma ücreti: 9 x 50 = 450 TL’dir.

Örnek-9: Saat ücreti 10 TL olan (C), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 42 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 52 saat çalışmıştır. Dolayısıyla (C), 3 saat fazla sürelerle çalışma ve 7 saat fazla çalışma yapmıştır. (C)’nin;

Fazla sürelerle çalışma ücreti: 10 + (10 x % 25) = 12,50 TL

Toplam fazla çalışma ücreti: 3 x 12,50 = 37,50 TL

Fazla çalışma ücreti: 10 + (10 x % 50) = 15 TL

Toplam fazla çalışma ücreti: 7 x 15 = 105 TL’dir.

Ancak, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret almak yerine;

a) Fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı,

b) Fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 15 dakikayı

serbest zaman olarak kullanabilir.

Örnek-10: Haftalık çalışma süresi 45 saat olan (A), bir haftada 48 saat 15 dakika fazla çalışmıştır. (A)’nın 3 saat 15 dakika olan fazla çalışma süresi 3 saat 30 dakika (3,5 saat) olarak kabul edilecektir. Eğer (A), fazla çalışma karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;

3,5 x 1,5 =  5 saat 15 dakika izin verilecektir.

Örnek-11: (B), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 35 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 38 saat çalışmıştır. (B)’nin 3 saat fazla sürelerle çalışması vardır. Eğer (B), bu çalışmasının karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;

3 x 1,25 = 3 saat 45 dakika izin verilecektir.

Örnek-12: (C), işyerinde çalışmaya başladığında haftada 40 saat çalışacağına dair iş sözleşmesi imzalamış ve bir hafta içerisinde 49 saat çalışmıştır. (C)’nin 5 saat fazla sürelerle çalışması ve 4 saat fazla çalışması vardır. Eğer (C), bu çalışmalarının karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;

Fazla sürelerle çalışma karşılığı: 5 x 1,25 = 6 saat 15 dakika ve

Fazla çalışma karşılığı: 4 x 1,5 = 6 saat olmak üzere toplam 12 saat 15 dakika izin verilecektir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı;

a) İşverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla,

b) 6 (altı) ay zarfında,

c) Çalışma süreleri içinde,

d) Aralıksız,

e) Ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

IV- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA ARASINDAKİ DİĞER FARKLAR

Bir işçinin fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 (iki yüz yetmiş) saatten fazla olamaz. Ancak fazla sürelerle çalışma için böyle bir sınırlama yoktur.

Ayrıca aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz:

a) 18 yaşını doldurmamış işçiler,

b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,

c) Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,

d) Kısmi süreli (part-time) iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.

V- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMANIN BELGELENMESİ

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Bu onay işverence her yıl başında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır.

İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanunu’nun 37. maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.

Yani işveren fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaları belgelemek için;

a) Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapılabileceğine dair işçilerden aldığı yazılı onay belgesini,

b) İşçilerin fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmalarını gösteren ve işçinin imzasını taşıyan bir belgeyi

düzenlemek ve işçi özlük dosyasında saklamak zorundadır.

VI- SONUÇ

Fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan çalışmalar; fazla sürelerle çalışma ise haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalardır.

Fazla çalışma ücreti normal ücretin 1,5 katı iken, fazla sürelerle çalışma ücreti normal ücretin 1,25 katıdır. İşçi bu çalışmalar karşılığı ücret almak istemezse kendisini fazla çalışma süresinin 1,5 katı, fazla sürelerle çalışma süresinin 1,25 katı izin kullandırılır.

Fazla sürelerle çalışma için bir sınır belirlenmemiştir ancak bir işçiye bir yıl içerisinde en fazla 270 saat fazla çalıştırma yapılabilir. Ayrıca 18 yaşını doldurmamış işçilere; sağlık durumunun uygun olmadığı doktor raporu ile belgelenen işçilere; gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçilere; kısmi süreli (part-time) iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

İşverenler işyerinde yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaları belgelemek üzere; işçilerin bunailişkin onaylarını içeren bir belge ile bu çalışmaların süresini gösteren ve işçinin imzasını taşıyan bir belgeyi işçi özlük dosyasında saklamak zorundadır.

*           Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi

(1)        10.06.2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(2)        06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

Yazarlar : 'FARUK YÜKSEL'